2022 жылдың қараша айында Алматының студенттері және жас ғалымдарымен өткен кездесуде Қасым-Жомарт Тоқаев әлемдегі ең бай және капиталдандырылған компаниялар финтех, жасанды интеллект, IT және басқа да озық технологияларды өндіретінін және олардың негізінде қызмет көрсететінін атап өтті. Ғылым алып индустрияға айналды. Бұл сала бүкіл экономиканы жаңа деңгейге көтеретін сектор ретінде қалыптасуда. Бұл әлем адами капитал табиғи байлыққа қарағанда маңызды болып табылатын жаңа дәуірге қадам басқанын көрсетеді.

Қазақстан бұл тұрғыда жігерлендіретін әлеуетке ие: бізде техникалық мамандықтарды көбірек таңдайтын жаңа формациядағы талантты жастар көп. Сонымен қатар, республика IT және финтех салаларында айтарлықтай жетістіктерге ие.

Президент Қазақстанның әлемдік тенденциядан артта қалмауы, жастарды қолдауы және мемлекеттің ғылыми-технологиялық және экономикалық саясатының өзара байланысын нығайтуға баса назар аудара отырып, ғылымды дамытуға жаңа тәсілдерді қолдануы қажет екенін атап өтті.

Отандық ғылымды дамыту туралы жаңа технологияларға баса назар аудара отырып, біз қазақстандық жас ғалым, «ҚазжолҒЗИ» АҚ Ғылыми-зерттеу орталығының директоры Әсел Нұғмановамен сөйлестік.

• Әсел, сіздің ғылыми-зерттеу институтыңызда жас ғалымдар мен инженерлер әлеуеті жиналғанын білеміз. Олар өздерін қай бағытта көрсете алды?
• ҚазжолҒЗИ - республикадағы ең көне ғылыми мекемелердің бірі, бірақ соңғы жылдары біздің ұжым айтарлықтай жасарып кетті. Иә, басшымыздың ынтасымен бізде прогрессивті және креативті мамандардың үлкен тобы қалыптасты.

• Өткен жылы біз цифрландыру және IT-жүйелерді енгізу тақырыбына баса назар аудардық. Біз Жол-құрылыс материалдары мен жаңа технологиялардың бірыңғай базасын, КЖЖЖ Жол активтерін басқару жүйесін және КПБЖ Көпірлерін пайдалануды басқару жүйесін таныстырдық.

Бұл ақпараттық жүйелер елде алғаш рет жасалды. Олар жол саласын цифрландыруға, үдерістерді жеңілдетуге және жеделдетуге, сондай-ақ жолдар мен жол инфрақұрылымы нысандарын салу мен оларға қызмет көрсетуде ашықтық пен болжамдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.

ЖҚМ және ЖТ бірыңғай базасы тәжірибелік пайдалануға берілді. Оған ұзақ зертханалық және тәжірибелік зерттеулердің нәтижелері бойынша сараптамалық техникалық комиссияның мақұлдауынан кейін ел өңірлерінің бірегей климаттық және инженерлік-геологиялық жағдайлары үшін шын мәнінде сапалы және қолайлы жаңа жол-құрылыс материалдар технологиялары енгізіледі. Сондай ақ, АЖ-де жол құрылысы жүргізіліп жатқан орындарға жақын орналасқан қорларының сапалық және сандық сипаттамалары бар тас карьерлері көрсетілген.

Бұл база мердігерлерге жолдардың жоғары сапасына қол жеткізуге және негізгі құрылыс материалдарын жеткізу кезінде уақыт пен қаражатты үнемдеуге көмектеседі. Мамандар мен қоғамның үлкен назары біздің КПБЖ жүйемізде. Қазақстанда 3,5 мыңнан астам көпір бар. Біздің міндетіміз - оларды цифрландыру және жөндеу мен ықтимал деформацияларды болжауға арналған заманауи тетіктер беру. Алынған барлық деректер баланс ұстаушыларға онлайн режимде көпірлердің техникалық жай-күйін бақылауға көмектесетін бірыңғай жүйеде шоғырландырылатын болады. Сондай-ақ, цифрлық жүйе көлік және логистика саласында да пайдалы болады. Мысалы, диспетчерлер маршрут бойынша қандай көпірлер мен өткелдердің кездесетінін, сондай-ақ алардың геометриялық және техникалық параметрлерінің ірі габариттік жүк көліктерінің өтуіне сәйкес келетінін тез және қашықтан болжай алады.

КЖЖЖ - бұл жол, жол және жол бойындағы инфрақұрылымның электрондық паспорты бар платформа. Онда компьютерлік ойын тәрізді көшелер мен жолдар, сондай-ақ оларда бар барлық нәрселер: жол жамылғысы, бағдаршамдар, жол жиектері, жиектастар, люктер және т.б. толық көрсетілген. Жүйеде көше-жол желісінің, шұңқырлардың, сораптардың жай-күйін көруге, тозуы мен деформацияларыны талдауға, еңісті, нысаннан нысанға дейінгі қашықтықты, жолдың және жүру бөлігінің ені мен ұзындығын және көптеген басқа параметрлерін өлшеуге болады. Ең бастысы, КЖЖЖ мұны қашықтан және кез келген ыңғайлы уақытта жасауға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ, біздің қызметкерлер жол саласының білікті мамандарының деректер базасын және модельдеу бойынша цифрлық шешімдерді әзірлейді. Мұндай кешенді тәсіл біздің дамыған елдердегі әріптестерімізді таң қалдыруда, себебі оларда цифрлық жүйелер жеке бағыттар бойынша және қажет болған жағдайда ғана әзірленеді.

Олардың пікірінше, кешенді ауқымды шешімдер өте күрделі және қымбат. Бұл ретте біз кешенді стандартты емес тәсілдердің арқасында әлемге белгілі қазақстандық банк және қаржы секторларының жетістігін қайталаймыз. Сондықтан бүгінгі таңда ҚазжолҒЗИ жол саласын цифрландыру саласындағы әлемдік көшбасшылардың бірі болып саналады.

• Күзде Астанада түрлі елдерден, соның ішінде АҚШ, Батыс Еуропа және Қытайдан келген мықты ғалымдар мен сарапшылардың қатысуымен жол-құрылыс саласына арналған жаңа технологияларды әзірлеу мәселелері бойынша халықаралық ғылыми конференция өтті. Сіз конференцияның модераторы болдыңыз және барлық баяндамалар мен талқылауларды тыңдадыңыз. Қазақстандық мамандарды қандай шетелдік жобалар қызықтыратынын айтып берсеңіз?
• Жол құрылымының сенімділігі мен беріктігін қамтамасыз ету үшін құрылымдық мониторинг, тестілеу және сандық модельдеу технологияларын ұсынған американдық әріптестердің жобасы барлығының ерекше қызығушылығын тудырды. Зерттеу жол құрылымдарының күйін бақылау үшін талшықты-брэгга торларына (ТБТ) негізделген оптикалық датчиктерді пайдалануға бағытталған. Зерттеу барысында ТБТ датчиктері деформация мен температураның өзгеруін бақылау үшін асфальт төсемесіне салынған. Тестілеу екі сценарийде жүргізілді: бақыланатын ортада, салмақтың төмендеу құрылғысын қолдана отырып және нақты көлік қозғалысы жағдайында.

Нәтижелер деформация мен температураны өлшеудегі ТБТ-датчиктерінің тиімділігін көрсетті, бұл жамылғылардың күйін бағалау және жолдарды жобалау мен күтіп-ұстауды оңтайландыру үшін құнды деректер береді. Бұл жамылғылардың тозуын ерте анықтау және жол шаруашылығын тиімді басқару арқылы жолдардағы қауіпсіздікті айтарлықтай арттырады. Егер біздің республикамызда осындай ғылыми тәсілді қолдану мүмкіндігін қарастыратын болсақ, бұл жолдарға қызмет көрсету мен жөндеу шығындарын азайтуға, көлік инфрақұрылымының қауіпсіздігі мен тұрақтылығын арттыруға, сондай-ақ Қазақстанда ғылыми және техникалық зерттеулердің дамуына ықпал етеді деп ойлаймын.

Қытайлық әріптестердің жобасы да қызығушылық тудырды, олар «ақылды аурухана» тұжырымдамасын ұсынды, онда олар жолды «емдеуді» қажет ететін науқас ретінде қарастырады. Атап айтқанда, жолдың тарихы жүргізіледі, датчиктерден талдау деректері алынады, «аурудың» болжамы, профилактикалық жұмыстардың тактикасы және т.б. жасалады. Шаньдун провинциясында барлық жолдар роботтармен жабдықталған және цифрланған. Бұл ГАЖ және BIM-технологияларын біріктіру арқылы жасалады. Бұл жоба жұмыстары шамамен 20 жылға жуық уақытты қажет етті.

• Ұсынылған технологиялардың қайсысы еліміздің жол-құрылыс саласына пайда алып келуі мүмкін?
• Ғылыми конференцияның бір маңызды мақсаты бар - бұл пікір және тәжірибе алмасу. Бірақ, жанама әсері де бар. Әріптестер ортасында бола отырып және олардың білімі мен көзқарасымен танысып, сіз өз санаңызды байқаусызда байытып, өзгертесіз, таныс нәрселерді басқа қырынан көре бастайсыз. Әр презентацияны тыңдай отырып, сіз өзіңіз үшін маңызды нәрсені байқайсыз, шабыт аласыз, ерекше тұрғыдан қарай бастайсыз. Сондықтан, ұсынылған әрбір технологияның құндылығы бар және қандай да бір түрде тәжірибелік қолдау таба алады.

Егер тікелей қолданылуы мүмкін нәрселер туралы айтатын болсақ, онда Берклидегі Калифорния университетінің профессорының асфальт жамылғысына арналған эпоксидті матрицадағы графен пластиналары мен көміртекті нанотүтікшелерден жасалған композициялық материалды пайдаланатын асфальт жамылғысына арналған смарт деформация датчиктері туралы қосымша ақпарат берген баяндамасын атап өткен жөн. Зерттеудің негізгі бағыты - эпоксидті композиттердегі көміртекті нанотүтікшелері бар графен пластиналарының өзара алмасуы мен синергетикалық әсерін зерттеу. Тәжірибелер барысында морфологиялық, электрлік және механикалық қасиеттері, сондай-ақ кернеуге реакцияның ерекшеліктері - композиттердің электрлік кедергісі бағаланды. Профессор Тахиров айтқандай, зерттеу нәтижелері композиттердегі көміртекті нанотүтікшелер мен графен гибридтері өлшем эффектісі мен синергетикалық әсер арқылы жақсы таралуды қамтамасыз ететінін және материалдардың электрлік және механикалық қасиеттерін жақсартуға ықпал ететінін көрсетті. Зерттеудің маңызды қорытындысы - әзірленген композиттер асфальт жамылғыларын мониторонгілеуге арналған тиімді кернеу датчиктері бола алады.

Айта кету керек, қазіргі уақытта американдық әріптестермен тығыз ынтымақтастыққа жол ашылды. Біздің ғалымдар Беркли университетінің профессорымен бірлесіп Зияткерлік технологиялардағы инновациялық тәсілдер жөніндегі 7-ші халықаралық симпозиумда (ISAS) ұсынылған «Қазақстандағы жол нысандарын мультисенсорлық анықтау мен картографиялауды қолдану және жол жиектерін анықтау мен талдау рәсімін әзірлеу» мақаласын жариялады. Қазақстанда жол нысандарын мультисенсорлық анықтау мен картографиялауды қолдану нысандарды дәл анықтауды қамтамасыз етеді, қозғалыс қауіпсіздігін жақсартады, көлік инфрақұрылымын оңтайландырады, көлік ағынын басқаруға жәрдемдеседі, көліктің зияткерлік жүйелерін дамытуға ықпал етеді, сондай-ақ жол желісіне қызмет көрсету кезінде уақыт пен ресурстарды үнемдейді.

• Уақыт бөлгеніңіз және толыққанды сұхбатыңыз үшін алғыс айтамыз. Сіздің командаңызға сәттілік тілейміз және жаңа әзірлемелер елімізге пайдалы болып, жолдарымыздың сапасын жақсартуға үлес қосады деп үміттенеміз!